Część 1. Od czego zacząć?
Word a dokładniej MS Word jest jednym z najpopularniejszych edytorów tekstu. Jest aplikacją komercyjną – płatną. Na rynku dostępnych jest wiele innych alternatywnych programów tego typu, w tym wiele bezpłatnych np. Libre Office Writer. W mowie potocznej przyjęło takie edytory ‘wordami’ lub nazywać tak pliki zapisywane przez te programy. (Większość alternatywnych procesorów tekstu potrafi zapisywać pliki w formacie .doc – czyli oryginalnym formacie MS Worda).
Poza w/w edytorami tekstu bardzo popularne są też edytory dostępne on-line np. Google Docs. To także dość sprawne narzędzia do formatowania tekstu. Zwykle nie posiadają jednak tylu możliwości co Word lub Writer, pozwalają jednak na eksport dokumentów utworzonych on-line do popularnych formatów takich jak .doc lub .pdf.
Pliki tekstowe a pliki ‘worda’
W największym skrócie pliki tekstowe (.txt) charakteryzują się tym, że zawierają sam tekst bez właściwości takich jak formatowanie. Pliki ‘worda’ to pełnowartościowe dokumenty zawierające nie tylko rodzaj czcionki, jej wielkość, kolor, ale także podział dokumentu na strony z wyznaczonymi marginesami, stopkami, spisami treści, paginacją itd. Ponadto – ‘wordy’ pozwalają także umieszczać nie tylko tekst ale także ilustracje, wzory, tabelki. Z uwagi na możliwości łączenia w jednym dokumencie tekstu, grafiki i tabel edytory tekstu można uznać za całkiem sprawne programy do składu komputerowego.
Możliwości
Popularne edytory tekstu są bardzo często używane do prostych prac biurowych jak listy, ulotki, broszury, plakaty. W edytorach tekstu powstaje także większość prac naukowych (magisterskie, doktorskie) i nic nie stoi na przeszkodzie aby powstawały także tomiki poezji lub książki. Możliwości edytorskie zarówno MS Worda jak i Writera (LibreOffice) są naprawdę duże i ograniczone przede wszystkim umiejętnościami użytkowników.
Dla kogo?
Edytory (procesory) tekstu używane są powszechnie przez wszystkich, a czasami takich którzy robią to nieświadomie. Podstawowe funkcje programu pozwalają korzystać każdemu użytkownikowi, młodszemu lub starszemu. Młodzi i ambitni użytkownicy piszą własne książki. Średni użytkownicy wykorzystują ‘worda’ do bieżącej pracy, głównie biurowej. Starsi użytkownicy zabierają się do pisania historii swojej rodziny, rodu, wspomnień itp.
Czy ich obsługa jest trudna?
Od wielu lat obsługa komputera, w tym edytorów tekstu jest elementem nauki w szkołach podstawowych. Teoretycznie obsługa programu jest bardzo prosta. W praktyce różnie z tym bywa, i największe kłopoty napotykają ludzie starsi, którzy nigdy wcześniej nie musieli lub nie mogli korzystać z komputera. To co charakteryzuje ‘wordy’ i inne zaawansowane procesory tekstu to rozbudowana kontrola nad tekstem – zwłaszcza tajemnicze ‘style’. Wydaje się że podstawowe funkcje edytorów tekstu można opanować w ciągu kilkunastu minut. Wykorzystanie bardziej zaawansowanych funkcji programu wymaga już większego doświadczenia i wiedzy (np. kilku godzin intensywnego poznawania programu). Warto wiedzieć że rozbudowane funkcje programu nie są po to aby utrudnić nam życie, ale przeciwnie – ułatwić. Każdy program posiada wbudowaną pomoc i warto z niej skorzystać. Alternatywnie można także poszukać porad i pomocy w internecie, także filmy ilustrujące różne funkcje, zdarzenia i problemy.
Część 2. Budowa książki
Na książkę składa się:
- blok środka wydrukowany obustronnie na cienkim papierze.
- oraz okładka która poza funkcją informacyjną i estetyczną (tytuł, autor, grafika) pełni przede wszystkim funkcję ochronną bloku tekstu.
Okładkę należy traktować jako osobny dokument z kilku powodów:
- Okładka z uwagi na grzbiet ma inną wielkość (format dokumentu).
- Okładki nie powinno zaliczać się do ilości stron dokumentu.
- Okładki bardzo często powstają niezależnie od autora książki. Tworzenie okładki warto odłożyć na sam koniec lub przekazać to zadanie innej osobie.
Budowie okładki poświęcony jest osobny artykuł.
Zanim zaczniemy tworzyć swoją książkę w edytorze tekstu warto chwycić za długopis i na na zwykłej kartce zaplanować konspekt i wielkość, przy czym konspekt to jej merytoryczna zawartość a wielkość to szerokość i wysokość.
Wielkość książki
Każdy sformatowany plik tekstowy powstały w edytorze tekstu innym niż notatnik posiada jakiś rozmiar fizyczny. Wynika to z faktu, że każdy edytor tekstu ma ustawiony domyślny rozmiar strony dokumentu. W 99% przypadków rozmiarem tym jest A4 lub Letter. Dlaczego? Dlatego, że rozmiar ten jest też domyślnym rozmiarem kartki w drukarce! Nic nie stoi na przeszkodzie aby wstępnie przygotować w tej wielkości książkę. Trzeba tylko pamiętać, że jeśli zdecydujemy się na konkretną fizyczną wielkość wydrukowanej książki, to należy swój dokument ustawić (we właściwościach dokumentu) w docelowym formacie / wielkości, ewentualnie skorygować wielkości marginesów i innych odstępów oraz rozmiar czcionek w dokumencie.
Książka drukowana posiada swoją fizyczną wielkość, ale także ograniczenia. Od czego to zależy? Jest wiele czynników wpływających na wielkość książki, np.:
- Dostępność określonych formatów w drukarni
- Treść / charakter książki
- “Widzimisię” autora
Różnorodność wielkości książek wynika często z ich charakteru. Książki o charakterze albumowej które wypełniają często całostronicowe fotografie i grafiki występują najczęściej w większych formatach (A4 i A3) gdyż wymagają najlepszego wyeksponowania zdjęć. Z kolei tomiki wierszy bardzo często powstają w formatach mniejszych (kieszonkowych) np. A5. Książki dla małych dzieci występują często w formatach A4 który jest stosunkowo duży, ale pozwala na użycie większej czcionki na kolorowym tle co wyraźnie podnosi jej czytelność. Najbardziej rozpowszechnionym formatem dla książek dla większości czytelników jest wielkość A5, B5, oraz B5-.
Należy pamiętać, że to Klient (autor) decyduje o wielkości książki a nie drukarnia, dlatego do zlecenia druku w odpowiedniej wielkości należy załączyć takiej samej wielkości plik. Jeśli do zlecenia załączymy plik o wielkości A4, a w zleceniu opiszemy druk w formacie A5 – zostanie to potraktowane jako błąd.
| Nazwa | Rozmiar fizyczny książki mm | Rozmiar fizyczny książki cm |
| A5 | 148×210 | 14,8 x 21 |
| B5- (B5 minus) | 162 x 235 | 16,2 x 23,5 |
| B5 | 176 x 250 | 17,6 x 25 |
| A4 | 210 x 297 | 21 x 29,7 |
Środek (blok) – budowa zawartości
- Każda książka powinna składać się ze strony tytułowej opatrzonej tytułem oraz autorem. (str. 1)
- Po stronie tytułowej (str. 2) występuje zwykle strona redakcyjna na której umieszcza się informacje związane z daną publikacją; m.in. miejscem i datą wydania (powstania), autorem okładki, praw autorskich do zamieszczonych w książce materiałów itd.
- Od kolejnej strony (str. 3) zwykle rozpoczyna się właściwa treść książki.
- Książka kończy się spisem treści lub nie. Spis treści może też znajdować się z przodu – po stronie redakcyjnej.
Część 3. Estetyczna i formalna budowa treści
Do tworzenia treści książki najlepiej nadają się edytory tekstu umożliwiające formatowanie tekstu (Notatnik się do tego nie nadaje).
Konspekt treści książki
Konspekt to nic innego jak plan. Programy takie jak Word lub Writer mogą pracować w trybie wyświetlania konspektu. Co to znaczy? Konspekt czyli plan – wyświetla nam przede wszystkim tematy i nagłówki. Pozwala to na przejrzystą organizację, podział na określone partie tekstu. Przykładowo tomik wierszy można podzielić na rozdziały (np. pory roku) oraz tytuły wierszy które mają się znaleźć w konkretnym rozdziale (porze roku). W trybie konspektu łatwo też na korekty polegające na przeniesienie partii tekstu w inne miejsce. Konspekt jest najbardziej przydatny we wszelkich publikacjach naukowych oraz rodowodach
Formatowanie tekstu to nadawanie mu konkretnego wyglądu.
Każdą dobrze przygotowaną publikację charakteryzuje spójność organizacji treści. Warto to dobrze zrozumieć, bo ułatwi w przyszłości życie. Edytory tekstu mają wbudowane szablony stron oraz zdefiniowane, domyślne style tekstowe. W typowej książce zawartych jest zwykle kilka stylów akapitowych. Decydują one o tym jak wygląda tytuł, nagłówek i zwykły tekst. Formalna budowa treści polega na tym, że wszystkie teksty które są na przykład tytułami rozdziałów lub nagłówkami w całej publikacji wyglądają identyczne. Jeśli w organizacji tekstu swojej książki używamy konkretnych stylów akapitowych możemy bardzo szybko wygenerować odpowiedni indeks np. spis treści. Jeśli do podpisów pod zdjęciami użyjemy konkretnego stylu akapitowego możemy analogicznie wygenerować na końcu książki spis wszystkich ilustracji.
Warto pamiętać o zasadzie stopniowania ważności nagłówka, która jest też formalną budową treści. Przykładowo: jeśli książkę podzielimy na rozdziały i tytuły to style im odpowiadające muszą adekwatnie oddawać ich wagę. Rozdział jest ważniejszy i posiada styl nagłówka 1 (czcionka o wielkości 18 pkt), tytuł rangę niżej – styl nagłówka 2 (czcionka o wielkości 14 pkt), zwykły tekst (posiada styl zwykłego tekstu).
Style można oczywiście modyfikować i dopasowywać do własnych potrzeb. Ważne jest jednak, aby zachować pewien umiar w nadawaniu i używaniu styli.
Marginesy
Wśród wielu ludzi istnieje błędne przekonanie, że kartkę należy maksymalnie wykorzystać, na przykład zapełnić ją od brzegu do brzegu tekstem. Absolutnie nie! Każda publikacja, w tym książka posiada marginesy. Marginesy wyznaczają dostępną przestrzeń kartki dla tekstu, ilustracji, nagłówków i paginacji. Marginesy w dużym stopniu wpływają na estetyczny wygląd książki. Nie mogą być za małe i za duże. Powinny być też proporcjonalne w stosunku do wielkości strony (kartki). A za tym jakie?
“Wordy” mają wbudowane szablony stron oraz szablony marginesów. Można z nich skorzystać lub wybrać własne – niestandardowe. Wydaje się że wielkość 15-25 mm powinna być optymalna dla własnej książki (15-20 dla formatu A5, 20-25mm w formacie A4, 18-22 w formacie B5). Najlepszym sposobem wyboru marginesów może być sprawdzenie (zmierzenie) marginesów w wydrukowanej książce, której marginesy nam się podobają.
Pamiętaj że kartka posiada dwie strony, nieparzystą (1) oraz parzystą (2). To bardzo ważne, gdyż ustawiając marginesy książki powinniśmy wybrać druk dwustronny oraz marginesy lustrzane.
Justowanie – wyrównanie tekstu
Justowanie jest wyrównaniem tekstu do lewego i prawego marginesu. Takie wyrównanie jest charakterystyczne dla książek; wiąże się jednak z pewnym mankamentem. Aby wyrównać wiersze tekstu do lewego i prawego marginesu program zwiększa przerwy (światła) między wyrazami. W skrajnych przypadkach wygląda to bardzo źle. Rozwiązanie jest tylko jedno – przeniesienia / dzielenie wyrazów. MS Word posiada funkcję dzielenia wyrazów, ale nie jest ona uruchomiona domyślnie (trzeba ją włączyć). Jaki jest skutek? Akapity tekstu są justowane (wyrównane do lewego i prawego marginesu), a wyrazy są tak rozmieszczone aby uzyskać równe przerwy międzywyrazowe kosztem dzielenia wyrazów. Program posiada wbudowany słownik, który poza poprawną formą ortograficzną zawiera także informacje o właściwym dzieleniu danego wyrazu. Wbudowany słownik można rozbudowywać lub poprawiać.
Korekta, autokorekta, ortografia
Edytory tekstu posiadają wbudowane funkcje sprawdzania pisowni w używanym języku. Warto z tego skorzystać, nawet jeśli się jest ekspertem filologii.
Kilka rad dotyczących ortografii i łamania tekstu
- Zdanie rozpoczynamy z dużej litery i kończymy kropką, wykrzyknikiem, znakiem zapytania lub wielokropkiem (trzy kropki). Po znaku stawiamy spacje (nie 2,3 lub 10… spacji).
- Tekst objęty nawiasem lub cudzysłowem umieszczamy bez zbędnych spacji na początku i końcu tekstu (patrz jak wyżej).
- Treść książki (poza nagłówkami – bo to oczywiste) dzielimy na akapity (akapit kończymy ‘enterem’). Trzeba pamiętać, że akapit jest podstawową jednostką logiczną dłuższego tekstu, a nie każdego zdania. W akapicie może się więc znajdować wiele zdań. Jeśli uznamy, że kolejne zdanie stanowi już odrębny wątek/myśl etc. powinniśmy je rozpocząć od nowego akapitu.
- Wdowy, bękarty i sieroty – takimi określeniami nazywamy błędy łamania tekstu, które formalnie nie są błędami ortograficznymi, ale mają negatywny wpływ na estetyczną formę tekstu publikacji. Aby dowiedzieć się czym są wystarczy sprawdzić w Wikipedii, która to przejrzyście opisuje.
- Twarde spacje (spacje niełamliwe) – (w Wordzie: Shift + Ctrl + Spacja) to sposób na wymuszenie podziału akapitu. Zwykle stosuje się aby nie pozostawiać na końcu wiersza samotnych spójników (sierot). Czy należy je stosować? Trudno na to pytanie odpowiedzieć jednoznacznie. Z jednej strony wstawianie takich nierozłącznych spacji może być czasochłonne ale poprawi estetykę składu o ile w łamaniu tekstem włączona jest opcja przenoszenia (dzielenia) wyrazów. W innym przypadku zastosowanie nierozłącznych spacji bez dzielenia wyrazów i z justowaniem tekstu może bardzo pogorszyć estetykę.
- Dialogi rozpoczynamy pauzą lub półpauzą.
- Należy starać się wypełniać całe strony tekstem, grafiką, lub tekstem i grafiką.
Zapisywanie pliku do PDF
Książki do druku przekazujemy do drukarni w formie pliku PDF. W chwili obecnej większość edytorów tekstu (‘wordy’) posiadają możliwość zapisu pliku do tego formatu.
Zawsze pracuj z kopiami w oryginalnym formacie. Jeśli pracujesz nad książką w “Wordzie” zapisuj ją w oryginalnym formacie (.doc, .docx, lub inny natywny programu), a kapie do drukarni ‘Zapisz jako’ w formacie PDF (.pdf) z inną nazwą np. Moja-Książka_druk.pdf. Po zapisaniu pliku PDF otwórz go w przeglądarce Adobe Acrobat Reader (bezpłatna) i sprawdź czy wszystko jest tak jak w oryginalnym dokumencie w edytorze tekstów.
Podsumowanie
Popularne edytory tekstu takie jak ‘Word’ lub “Write’ nie są profesjonalnymi narzędziami składania (łamania) tekstu. Nie można od tych narzędzi wymagać efektów dostępnych w drogich, ale też trudniejszych w obsłudze narzędziach profesjonalnych. Trzeba też pamiętać, że ‘wordy’ mogą mieć niekompletne słowniki. Każdy program posiada wbudowaną POMOC i można z niej skorzystać podczas pracy z dokumentami.
